به نام خدا

فقیه بزرگوار،محدث کبیر،مفسر نامی،دانشمند پرآوازه،شیخ الطائفه،ابو جعفرمحمد بن حسن بن علی طوسی،در رمضان سال 385 ه.ق در شهر«طوس »خراسان دیده به جهان گشود.پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود،در سال 408 ه.ق هنگامی که 23 ساله بود،به بغداد عزیمت نمود.

در آن هنگام ریاست مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان(عج)با شیخ بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه،محمد بن محمد عکبری بغدادی،معروف به شیخ مفید بود.پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار کرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او از محضرش بهره ها برد.

در همین زمان از محضر مشایخ دیگر،مانند:حسین بن عبید الله غضایری(م 411)،ابن جنید اسکافی(م 381)و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز کسب فیض نمود.

وی به علت هوش سرشار و ذکاوت فوق العاده اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت.بدین جهت اکثر اوقات را با شیخ به سر می برد تا اینکه دررمضان سال 413 ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت.پس از رحلت این مجتهد سترگ شیعه،ریاست مذهب شیعه به داناترین و والا مقام ترین شاگردش یعنی سید مرتضی علم الهدی(برادر سید رضی،گرد آورنده نهج البلاغه)رسید.بدین خاطرشیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری که از زبان او جاری می گردید،مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.

سید مرتضی نیز که در او لیاقت و استعداد کامل را دیده بود،او را مورد عنایات وتوجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی(12دینار در ماه)برای او تعیین نمود.بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار به سر برد تا اینکه سید در ربیع الاول سال 436 ه.ق،در سن 81 سالگی درگذشت.

بعد از رحلت آیة الله سید مرتضی علم الهدی،رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید.در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد،پناهگاه و مقصد ومقصود مسلمانان بود.جهت درک محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسرسرزمین اسلامی،قصد بغداد را می نمودند تا افتخار مجالست و شاگردی او را دریابند واز چشمه خروشان علم الهدی که بر زبان او جاری می شد،استفاده برند.

بدینگونه شماره شاگردان وی از فقهاء و مجتهدین و علماء شیعه،به بیش ازسیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر اواستفاده می کردند.


کتابهای مرجع:

شیخ طوسی مؤلف دو کتاب از کتب اساسی و مرجع چهارگانه شیعه است.این کتابها به نامهای:«تهذیب الاحکام »و«الاستبصار»می باشند و هر دو در زمینه روایات و احادیثی است که جنبه فقهی و حکمی دارند.قابل توجه است که کتب اربعه به وسیله سه نفر نوشته شده است که نام هر سه نفر آنان «محمد»می باشد.فی المثل:«محمد بن یعقوب کلینی »،«الکافی »را نوشته و در آن بیش از 16000 حدیث را جمع آوری کرده است.و شیخ صدوق،«محمد بن بابویه »کتاب «من لا یحضره الفقیه »را در احکام فقه تالیف کرده است و شیخ طوسی،«محمد بن حسن »نیز دو کتاب دیگر از اصول اربعه،یعنی «التهذیب »و«الاستبصار»را نوشته است.به این ترتیب به این سه نفر،«محمدون اوائل »گویند.

سه نفر دیگر از بزرگترین علمای شیعه در اعصار اخیر کتابهای مهم دیگری نگاشته اند که «محمدون اواخر»نامیده می شوند که عبارتند از:«علامه محمد باقرمجلسی »،مؤلف دائرة المعارف عظیم «بحار الانوار»در 110 جلد،و«محمد بن محسن فیض کاشانی »مؤلف کتاب گرانقدر«الوافی »و«محمد بن حر عاملی »،مؤلف کتاب گرانبهای «وسائل الشیعه »در 20 جلد.پس این هفت کتاب ارزشمند را در مجموع کتب سبعه شیعه می نامند.
کرسی تدریس در بغداد:

آوازه علم و دانش و ورع و زهد و تقوای شیخ طوسی،همچنانکه از مرزهای عراق گذشته و به اقصی نقاط دنیا رسیده بود، از دیواره هزار کنگره هزار قصر با عظمت خلیفه عباسی نیز گذشت،به طوری که «القائم بامر الله »خلیفه عباسی،با همکاری آل بویه کرسی تدریس کلام را در مرکز خلافت برای او برقرار نمود.در آن روزگار بر این کرسی،عظمت و رتبه والایی قائل بودند،به طوری که آن را به بزرگترین دانشمند کشورواگذار می نمودند و این نشانه آن است که در آن زمان بالاتر و والاتر از شیخ طوسی درتمام بغداد و سرزمینهای اسلامی فرد دیگری موجود نبود که شایستگی تدریس راداشته باشد.

در آن روزگار خاندان ایرانی «آل بویه »در واقع امر بر بغداد حکومت می کردند و خلفای عباسی بیشتر از یک مقام تشریفاتی،عنوانی نداشتند.به طوریکه آل بویه هرگاه اراده می کردند،می توانستند آنان را کنار زده،فرزند یا یکی از نزدیکان خلیفه را به حکومت ظاهری منصوب نمایند.این نوع نمایشات برای ساکت کردن مردم عراق بودکه بسیاری از آنها از اهل سنت بودند و خلیفه را«امیر المؤمنین »و خلیفة الله و ظل الله فی الارض می دانستند!

آل بویه که خاندان شیعه بودند،در ترویج شیعه و رهانیدن آنان از ظلم و ستم دیگران،نقش بسیار مهمی را ایفا کردند،و نخستین بار شعائر و شعارهای شیعه را مطرح ساختند.

در سال 447 ه.ق،ترکان سلجوقی با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله نموده و با اشغال آن،حکومت آل بویه را منقرض نمودند.در این هنگام عده ای ازاوباش و اراذل به رهبری عمید الملک وزیر متعصب طغرل بیک،به محله های شیعه نشین حمله کرده،به قتل و غارت آنان پرداختند و بدین ترتیب یک قرن آزادی شیعیان در عراق به سر رسید.قرنی که با ظهور شیخ صدوق و سید مرتضی و سیدرضی و شیخ مفید،و برهه ای از حیات علمی شیخ طوسی(ره) همراه بود.در این یک قرن حکومت آل بویه،بسیاری از کتب معروف شیعه نگاشته شد و شیعیان توانستندمراسم مذهبی خود را از قبیل عزاداری عاشورا و دیگر مراسم و شعائر را آزادانه انجام دهند.

اما با سقوط آل بویه و روی کار آمدن خاندان سلجوقی،وضع به یک باره دگرگون گردید و دوباره آزار و اذیت شیعیان و قتل عام آنان آغاز گردید و شیعیان مجبور شدند برای حفظ جان و ناموس خود تقیه نمایند.با حمله افراد متعصب و اراذل و اوباش به صفهای عزاداری سید الشهداء(ع)،مراسم عزاداری شیعیان نیز به ظاهرمتوقف گردید و بسیاری از عزاداران کشته شدند.

در یکی از این حملات که تحت نظارت وزیر عبد الملک انجام گرفت،بسیاری از شیعیان کشته شده و بسیاری از خانه ها و مغازه ها و مراکز علمی و کتابخانه های شیعی به آتش کشیده شده و غارت گردید.شیخ طوسی نیز از این غارت در امان نماند،زیراهمانطور که نوشته آمد،وی دارای بزرگترین کرسی تدریس در بغداد بود.عده ای ازعلماء اهل سنت که این موضوع را خوش نداشتند و به شیخ حسادت می کردند،بارهاکوشیده بودند که با تهمت و افتراء شیخ را از این منصب کنار نمایند.

اما این حسادتها،بالاخره کار خود را کرد و اراذل و اوباش به خانه شیخ حمله برده و آن را به آتش کشیده و بسیاری از اموالش را به غارت بردند.کرسی تدریس شیخ نیز به آتش کشیده شد و کتابخانه بزرگ و معروف او نیز که محزن گنجینه ها و ذخائرعلمی بود،طعمه حریق گشت و بسیاری از کتب نفیس و بی مانند او نیز در آتش جهل وتعصب نابود گردید.علاوه بر آن کتابخانه ای که به دستور شاهپور بن اردشیر وزیربهاء الدوله دیلمی ساخته شده بود و یکی از بزرگترین و عظیم ترین و معروف ترین ومعتبرترین کتابخانه های آن روزگار بود،و هزاران جلد کتاب خطی و نفیس که از روی کتابهای مختلف از سراسر جهان آن روز استنساخ شده بود و در آن نگهداری می شد،وقرآنهای تذهیب کاری شده و قرآنهایی که به وسیله بزرگترین خطاطان عرب نوشته شده بود و به نفاست این کتابخانه می افزود،تماما توسط عده ای از جاهلان متعصب وگمراه به آتش کشیده شد و تعداد زیادی از کتب منحصر به فرد،از جمله تعداد زیادی ازکتابها و تالیفات خود شیخ از بین رفت.» (3)

بعد از این حادثه،اراذل و او باش به خانه شیخ حمله کردند تا وی را به قتل برسانند،ولی چون او را نیافتند،وسایل منزل و کتابهای او را به بازار آورده،پرچمها وعلمهایی که شیعیان در عاشورا از آن استفاده می نمودند،بر آنها افزوده و همگی را به آتش کشانده و نابود ساختند.

در تاریخ ادبیات دکتر صفا،به نقل از«کامل التواریخ »ابن اثیر،حوادث 499 آمده است:

«در محرم سال 445،بین شیعه و سنی بغداد اختلافاتی که از اواخر سال 444بروز کرده بود،شدت گرفت و دسته هایی از ترکان نیز در تعصبات شرکت جسته،درنتیجه بسیاری از خانه های محله کرخ بغداد که مسکن شیعیان بود و خانه های محلات دیگر طعمه آتش و با خاک یکسان شد.در سال 449 خانه ابو جعفر طوسی،فقیه امامی در کرخ به باد غارت متعصبان رفت.» (4)

بعد از این حادثه اسفبار که ضایعات جبران ناپذیری به جهان علم وارد ساخت،شیخ از بغداد خارج شده و به صورت متواری به نجف اشرف رسید.

«نجف اشرف »در آن هنگام ده کوچکی بود که عده معدودی از شیعیان مشتاق،در جوار بارگاه مولای متقیان امیر المؤمنین علی(ع)زندگی می کردند.

بعد از فروکش کردن خشم و طغیان جاهلان،شیخ در نجف اشرف حوزه علمیه ای تاسیس نموده که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان گردید. (5)
گفتار نجاشی:

نجاشی(متوفی 450 ه.ق)،معاصر او در شان شیخ می نویسد:

«ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی،بزرگی از اصحاب ما،ثقه،عین ازشاگردان استاد ما ابو عبد الله(مفید)می باشد، او تالیفاتی دارد.یکی از آنها«تهذیب الاحکام »و آن کتاب بس بزرگی است،و دیگری الاستبصار-النهایه-المفصح(درامامت) -ما لا یسع المکلف الاخلال به کتاب العدة(در اصول فقه)-کتاب الرجال من روی عن النبی(ص)و عن الائمة(ع)-کتاب فهرست کتب الشیعه و اسامی المصنفین المبوسط(در فقه)-مقدمه ای در مدخل علم کلام-الایحاز(در ارث)-مسالة فی العمل بخبر الواحد-کتاب ما یعلل و ما لا یعلل-کتاب الجمل و العقود-تلخیص الشافی(درامامت)-مسالة فی الاحوال-کتاب التبیان فی تفسیر القرآن-شرح المقدمة-ریاضة العقول-تمهید الاصول،و شرح جمل العلم و العمل...» (6)
گفتار حاج آقا بزرگ تهرانی:

شیخ آقا بزرگ تهرانی،در مقدمه تفسیر«التبیان »تالیف شیخ طوسی،از 48 کتاب وی نام برده است.این کتابها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:

1-تفسیر قرآن،3 کتاب

2-فقه و احکام 11 کتاب

3-اصول فقه 2 کتاب

4-اخبار و احادیث 3 کتاب

5-رجال و درایه 3 کتاب

6-کلام و عقائد16 کتاب

7-ادعیه و مناجات 5 کتاب

8-مقتل و تاریخ 2 کتاب

9-پاسخ مسائل 3 کتاب (7)

برخی از عناوین کتابها به این قرار می باشد:

النهایه-الخلاف-المبسوط-عدة الاصول-تفسیر التبیان-تلخیص الشافی الغیبة-الفهرست-رجال-مصباح المتهجد و...

1-النهایة:

این کتاب که یکی از نخستین آثار شیخ است.وی فتاوای خود را درمسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را که درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است.این کتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود.

2-المبسوط:

بر خلاف نهایه،اگر چه کتابی است فقهی،ولی در آن شیخ اجتهادنموده است و مسائل را با دید کلامی و اصولی بررسی کرده و فتوا داده است.این کتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد.از کتابهای دیگر شیخ این کتابها را می توان نام برد:

3-الخلاف:

در این کتاب مباحث اخلاقی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگوکرده است.

«مفصح »(در امامت)،«لا یسع المکلف الاخلال به »(در اصول)،«عدة الاصول »(در علم اصول)،«الرجال »که نام رجالی است که از اصحاب پیامبر اکرم(ص)و یاران ائمه معصومین(ع)روایت کرده اند.«فهرست »که فهرست کتب شیعه و نام مؤلفان آنهامی باشد.«مقدمه »در علم کلام،«ایجاز»در فرائض رساله،«مساله در عمل به خبرواحد»رساله «ما یعلل و ما لا یعلل »، کتاب «ریاض العقول »که شرح مقدمه و در علم کلام است.«تمهید الاصول »که شرح «جمل العلم و العمل »سید مرتضی علم الهدی است.

کتاب «جمل العلم و العمل »،«کتابهای عقود و تلخیص الشافی »در امامت.کتاب «التبیان »در تفسیر قرآن.تفسیر التبیان در 20 مجلد قرار دارد.این کتاب در سالیان اخیربه صورت 10 مجلد به چاپ رسیده است.این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعه است.زیرا قبل از آن کتابهای تفسیری شیعه همگی روائی(یعنی مجموعه روایات واحادیث پیرامون آیات) بودند.

این ابتکار شیخ،بعدها پی گیری شد و بدین ترتیب یک سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد.از جمله «تفسیر مجمع البیان »طبرسی در 10 جلد،تفسیر گازر،تفسیر المنهج،تفسیر خلاصة المنهج،تفسیر ابو الفتح رازی و اخیرا تفسیرالمیزان و تفسیر نمونه و دهها تفسیر دیگر که ما در کتاب «طبقات مفسران شیعه »درمجلدات پنجگانه شرح و تفصیل آنها را داده ایم.

دیگر کتابهای شیخ عبارتند از:

رساله در تحریم فقاع(آب جو)

مسائل دمشقیه(که دوازده مساله است.)

مسائل حلبیه مسائل حائریه

مسائل الیاسیه(که صد مساله است.)

مسائل جیلانیه(که 24 مساله است)

مسائل در فرق میان نبی و امام

رساله نقض بر ابن شاذان

رساله مختصر(در ادعیه و مناسک حج)

رساله مسائل ابن براج

کتاب مختصر مصباح المجتهد(در ادعیه که همانند مفاتیح الجنان ثقة المحدثین

شیخ عباس قمی رایج بین مردم بوده است.)

کتاب انس التوحید(در ادعیه)

کتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد

کتاب مختصر المصباح

کتاب اخبار مختار بن ابی عبیدة ثقفی

کتاب مقتل الحسین(در حادثه دلخراش کربلا)

کتاب اختیار الرجال کشی

کتاب مجالس(در اخبار و احادیث)

کتاب هدایه المسترشد و بصیرة المتعبد

کتابی در اصول و عقاید و کلام

مسائل رازیه در وعید

مسائل فارسیه(در آیات قرآن)

و کتاب الغیبة که در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیة الله الاعظم نوشته شده است و یکی از محکم ترین و استدلالی ترین کتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروزمی باشد.در این کتاب به تمامی سؤالات و اشکالات مخالفین در مورد غیبت،تولد وطول عمر حضرت مهدی(عج)پاسخ داده شده است.این کتاب در سالهای اخیر به فارسی ترجمه شده است،ولی اینک نایاب می باشد.
مقام و موقعیت شیخ طوسی:

شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است،نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید.شیخ طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است. این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشربهای عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند.بدین ترتیب پس از شیخ،تفاسیری با مشربهای فلسفی وعرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.

یکی دیگر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی،استفاده از احادیث اهل سنت واستنتاج از مسائل کلامی آنان می باشد.این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت درکتب شیعه و انتقال آراء شیعه به دیگران بود.تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیرابو الفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورداختلاف و یا انکار شیعیان می باشد،در متن خود آوردند که اخیرا عالم وارسته ومجاهد،علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجرویها را یافته و آنها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد. (8)
مجتهدی که مرجعیت مجتهدان را داشت:

از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آراء خود قرار داد،به طوریکه هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آراءفقهی شیخ،نظریات خود را ابراز نمایند.البته این مسائل باعث رکود تکامل فقهی دربرهه ای از زمان گردید،ولی بعدها با درخششی که برخی از فقهاء از نسل آن بزرگ فقیه نمودند،این سد شکسته گردید و آراء و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آراء جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود.و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می نماید.

در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سالها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان شیعه،هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد.در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول،تا ظهور خواجه نصیر الدین طوسی(متوفی 672)و علامه بی مانند حسن بن یوسف مطهر حلی(متوفی 726)،هیچ کس یارای برابری با عقاید کلامی وی را نداشت.در تفسیر قرآن تاپیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی(متوفی 548) هیچ کتاب تفسیری همتای «التبیان »او وجود نداشته است.مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید،از دریای بی کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.

در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او،ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی(متوفی 598)برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی ازحالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.
گفتار بحر العلوم:

علامه سید مهدی بحر العلوم که خود از پیشوایان مکتب جعفری و از باتقواترین علمای جهان اسلام می باشد،در مورد شیخ طوسی می گوید:

«محمد بن حسن طوسی،سرآمد طائفه امامیه و پرچمدار شریعت اسلام وپیشوای فرقه شیعه بعد از ائمه معصومین(سلام الله علیهم)است.او در آنچه متعلق به دین و مذهب است،مورد اعتماد ماست.او محقق اصول و فروع و تهذیب کننده معقول و منقول است.شیخ الطائفه ما و رئیس شیعه علی الاطلاق است.» (9)
فرزندان شیخ:

از شیخ الطائفه یک پسر به نام شیخ حسن به یادگار مانده است که معروف به «شیخ ابو علی طوسی »است و او را در علم و عقل،همتای پدر عالیقدرش دانسته اند.

مکتب فقهی و مرجعیت و حوزه درس او با شایستگی لازم به او رسید.او در سال 455،یعنی پنج سال قبل از رحلت پدر به دریافت اجازه اجتهاد نائل آمد.

مؤلف قاموس الرجال می نویسد:«او فقیه،ثقه و بزرگوار است.تمام تصانیف پدر را بر خودش قرائت نموده است.ابن شهر آشوب گفته است:«از تالیفات او،«المرشد الی سبیل التعبد»می باشد.»شیخ شوشتری می افزاید:«او نیز همانند پدر«امالی »دارد.» (10)
وفات شیخ:

شیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد و شصت به رحمت ایزدی پیوست.در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد.اکنون خانه او مسجد شده است.بدین ترتیب جهان اسلام یکی از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد.شخصیتی که در تاریخ کمتر به نظیر او در جامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند. (11)

عاش سعیدا و مات سعیدا رحمه الله

پی نوشتها:

1- نگارش و تهیه این مقاله،توسط آقای جهانشاه دارستانی دانشجوی دانشگاه علم و صنعت گروه 88صورت گرفته است.

2- آشنایی با علوم اسلامی،ص 295.

3- زیربنای تمدن و علوم اسلامی،تالیف نگارنده،صفحات 150 تا 170.

4- تاریخ ادبیات ایران،نوشته دکتر ذبیح الله صفا،ج 2،ص 197.

5- قصص العلماء،تالیف میرزا محمد تنکابنی،ص 416 به بعد- تتمة المنتهی،تالیف شیخ عباس قمی،حوادث قرن چهارم و پنجم،ص 450.

6- رجال نجاشی،ص 403،چاپ جامعه مدرسین قم.

7- مقدمه التبیان،تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی.

8- یادنامه هزاره شیخ طوسی،تالیف علی دوانی،مقدمه.

9- روضات الجنات،ج 6،ص 220.

10- قاموس الرجال،ج 3،ص 358،کد معرفی 2024.

11- مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی(به نام تحفه قدسی).